Je hoeft maar twee woorden Frans te kennen om het resultaat van de jongste parlementsverkiezingen in Israël samen te vatten: déjà vu. De patstelling is gebleven, het politieke moeras nog dieper geworden. We gaan dus weer een tijd tegemoet van moeizaam coalitiegemarchandeer. Je hoeft geen politieke ziener te zijn om te voorspellen waarop dat zal uitlopen: nieuwe verkiezingen, nummer vijf in de in april 2019 begonnen reeks.

Bij de verkiezingen van 23 maart haalden de partijen rond de huidige machthebber samen 52 zetels, negen te weinig voor een minimale meerderheid om te kunnen regeren. Zijn tegenstanders vergaarden gezamenlijk 57 zetels. Voor het bereiken van het magische getal van 61 zetels zijn donderklappen bij heldere hemel vereist. Maar daar kun je beter niet op hopen, want dat is hopen op nog meer chaos. Van de twee uitwegen uit het huidige moeras is de ene immers zo mogelijk nog drassiger dan de andere. De ene weg is de formatie vaneen kabinet van extremisten, fanatici, obscurantisten, homofoben en Arabierenhaters dat, leve de ironie, voor zijn overleving zou afhangen van een ultrarechts Arabisch partijtje. De andere uitweg zou minstens zo bizar en onwaarschijnlijk zijn: het in elkaar flansen van een ratjetoeregering van politici van alle pluimage, die over alles overhoop liggen en maar één ding gemeen hebben: hun grondige afkeer van Benjamin Netanjahoe.

Voordat we proberen enige orde in de deprimerende politieke chaos te scheppen een haast obligaat geworden woord vooraf: dit trieste circus had Israël bespaard kunnen blijven als de langstzittende premier het fatsoen had gehad om direct nadat, of liefst nog voordat hij van corruptie was beschuldigd, af te treden. Dan had hij iedere schijn vermeden dat hij zijn functie wilde gebruiken om de rechtsgang te beïnvloeden. Dat hij is aangebleven, wijst op een kwaad geweten. Het bewijst ook dat hij tot alles bereid is om op het pluche te kunnen blijven zitten, want dat is de beste positie om campagne te voeren tegen zijn aanklagers en rechters. De kolossale politieke en financiële schade die hij Israël daardoor heeft berokkend en kennelijk van plan is te blijven berokkenen telt niet mee. Want Netanjahoe, Koning Bibi voor zijn bewonderaars, moet blijven regeren om niet in de gevangenis te komen.

Monsterverbond

Helaas voor hem slaagt hij er maar niet in een parlementaire meerderheid achter zich te krijgen, dus probeert hij het elke keer met nieuwe verkiezingen opnieuw. Dederde keer, in maart 2020, leek het even te lukken toen hij zijn naïeve aartsrivaal Benny Gantz, die hem bijna had onttroond, voor zijn karretje wist te spannen. Dat doodgeboren monsterverbond, midden in de coronapandemie, heeft zich zeven maanden voortgesleept. Zeven maanden vol ruzies, schofferingen en verdachtmakingen tussen de premier en de plaatsvervangend premier. Na zijn als verraad opgevatte overstap naar Bibi zag Gantz zijn aanhang in sneltreinvaart slinken. Totdat Koning Bibi besloot zich van zijn gemankeerde onderkoning te ontdoen en zijn heil opnieuw zocht in verkiezingen. Dat lijkt heel democratisch, maar met de niet te stoppen verkiezingscarrousel heeft Netanjahoe de democratie een slechte dienst bewezen.

Collectief gewetensonderzoek naar de vraag waarom het politieke systeem is vastgelopen in een permanente crisis, is onderhand heel dringend geboden. Een verdere verhoging van de kiesdrempel, de invoering van een districtenstelsel, een drastische herschikking van de partijen, het kan allemaal helpen om de versnippering te bestrijden en een eind te maken aan het permanente carnaval van partijen die worden opgericht en ten onder gaan, fuseren en splitsen, in één klap enorm uitdijen en in de volgende klap praktisch verdwijnen.

Breuklijnen

Maar de werkelijke oorzaak van de crisis zit dieper, namelijk in de breuklijnen die dwars door de Israëlische maatschappij lopen. Het kleine Israël zit immers vol scheuren: tussen joden en Arabieren, tussen Asjkenazi uit Europa en Mizrahi uit het Midden-Oosten, tussen orthodoxen en seculieren, tussen ultraorthodoxen en rekkelijken en binnen de ultraorthodoxe wereld zelf, en natuurlijk tussen armen rijk, tussen links en rechts en tussen pleitbezorgers van een tweestatenoplossing en de voorstanders van annexatie van de bezette gebieden.

Al die tegenstellingen lijken de laatste jaren te zijn opgeslokt door een politieke kloof die het land diep verdeeld houdt: de kloof die de voorstanders van Netanjahoe scheidt van zijn tegenstanders.Alleen het vertrek van deze tweespaltzaaier kan die kloof dichten, waarna het dempen van het politieke moeras kan beginnen. En dan kan ook het probleem van de Israëlische bezetting van de Palestijnse gebieden eindelijk weer onder ogen worden gezien. Ook in de laatste verkiezingen waren de Palestijnen de grote afwezigen – behalve als drukkers van de stembiljetten in een fabriek in een Israëlische nederzetting. Logisch: in een kolonie kunnen de gekoloniseerden niet stemmen over hun kolonisatoren.

Als het in de laatste vier verkiezingen gegaan zou zijn om een keuze tussen links of rechts, dan was de uitslag helder geweest: een grote overwinning van rechts en een stevige nederlaag voor links, dat sinds de Tweede Intifada almaar is ingekrompen. Het probleem is dat het rechtse blok allesbehalve een blok is. Netanjahoe, bang als hij is voor concurrenten, is er immers een meester in om zijn natuurlijke bondgenoten en zelfs zijn partijgenoten tegen zich in het harnas te jagen. Daar die rivalen net als hij behept zijn met een immens ego, beginnen ze voor zichzelf. De drie grootste rechtse vijanden van Netanjahoe zijn alle drie nauwe medewerkers van hem geweest en hebben herhaaldelijk als minister onder hem gediend: Avigdor Lieberman, Naftali Bennett en Gideon Sa’ar. In verkiezingen die in feite een referendum zijn over Netanjahoe gaat het niet om ideeën, maar om één enkele persoon.De ene helft van Israël verafgoodt Bibi en neemt zijn gebreken voor lief, de andere helft kan zijn bloed wel drinken. Die tweedeling is vier verkiezingen lang ongewijzigd gebleven. En zolang Netanjahoe het politieke toneel beheerst, zal dat zo blijven tot de verkiezingen op sint-juttemis.

Vermoeidheid

Eigenlijk heeft Netanjahoe het in de laatste stembusgang helemaal niet zo slecht gedaan. Zijn partij Likoed kreeg 30 van de 120 Knessetzetels. Dat waren er wel zes minder dan de vorige keer, maar evenveel als de eerste keer, en Likoed bleef de grootste partij. Voor de demonstranten die sinds april vorig jaar iedere zaterdag voor zijn ambtswoning en elders in Israël massaal het vertrek eisen van hunCrime Minister, moet dit een bittere teleurstelling zijn. Het enige normale in de laatste verkiezingsexercitie was de electorale vermoeidheid: de opkomst zakte naar 67,4 procent, de laagste sinds twaalf jaar. Aan Bibi heeft het niet gelegen. Je kunt je alleen maar verbazen over de monomane, onvermoeibare hardnekkigheid waarmee de 71-jarige geen steen onberoerd heeft gelaten om stemmen te winnen en er niet te veel te verliezen.

Zijn troefkaart was de razendsnelle bestrijding van corona. In de aanpak van de eerdere fases van de epidemie was hij schromelijk tekortgeschoten. Zodra Netanjahoe begreep dat Trump zijn nederlaag vooral te wijten had aan zijn desastreuze coronabeleid, of beter gezegd gebrek aan beleid, gooide hij het over een andere boeg. Hij gokte dat een massale inentingscampagne zo snel zou gaan dat de derde lockdown vóór de verkiezingsdatum kon worden opgeheven, en hij gokte goed. Datgeen enkel land corona zo snel heeft teruggedrongen als Israël was echter niet alleen aan de demissionaire premier maar ook aan Pfizer-baas Albert Bourla te danken. Bibi bestookte hem met telefoontjes, deed een beroep op zijn joodse komaf, bood een hogere prijs per dosis aan en beloofde dat Pfizer Israël als proeftuin mocht gebruiken. Ook nodigde hij Bourla uit om vlak voor de verkiezingen naar Israël te komen, maar die verkiezingsdienst vond Pfizers CEO net iets te gortig.

Netanjahoe heeft ook volop electorale munt proberen te slaan uit de door Trump bevorderde normalisering van Israëls betrekkingen met vier Arabische landen. Economisch, militair, diplomatiek en geopolitiek leggen die relaties Israël geen windeieren. Netanjahoe verkondigde dat vier andere Arabische landen weldra het voorbeeld van de Verenigde Arabische Emiraten, Bahrein, Marokko en Soedan zouden volgen. Een van die nieuwe vier moet Saoedi-Arabië zijn, maar daar houdt men vooralsnog vast aan de eis dat Israël eerst tot een vergelijk moet komen met de Palestijnen.

Netanjahoe heeft hard gewerkt aan een internationale verkiezingsstunt: een bliksemreisje naar de Emiraten, uitsluitend en alleen voor een foto waarop hij op het vliegveld van Aboe Dhabi staat te gloriëren. De Emiraten voelden daar weinig voor, maar gingen uiteindelijk door de knieën. Het vliegtuig dat ze stuurden om Netanjahoe op te halen maakte een tussenlanding in Amman in Jordanië, maar kreeg daar geen verlof om door te vliegen naar Ben-Goerion. Ten slotte vloog het terug naar Aboe Dhabi, zonder Netanjahoe. Het was de wraak van de Jordaanse koning Abdoella II voor het affront dat Israël hem had aangedaan: zijn zoon kroonprins Hoessein had geen toestemming gekregen voor een bezoek aan de Al-Aqsa-moskee omdat hij te veel lijfwachten zou hebben meegenomen. Razend sloot Netanjahoe op eigen houtje het Israëlische luchtruim voor Jordaanse vliegtuigen. Van die bijna-oorlogsverklaring moest hij snel terugkomen, maar de relatie tussen Israël en Jordanië is sinds hun vredesverdrag van 1994 niet zo precair geweest als nu.

Annexatie

Netanjahoe had de kolonisten heel boos gemaakt toen vorig jaar juli de beloofde annexatie van 30 procent van deWestelijke Jordaanoever dankzij internationale pressie niet doorging. Om de kolonisten te paaien beloofde hij daags voor de verkiezingen de 120 ‘buitenposten’, kleine nederzettingen die zonder officiële Israëlische toestemming zijn gebouwd op gestolen Palestijnse grond, te legaliseren. Met die toezegging probeerde Netanjahoe zijn rechtse rivalen Bennett en Sa’ar, voormannen van de kolonisten, de wind uit de zeilen te nemen. Dat is gedeeltelijk gelukt, want die twee deden het in de verkiezingen lang niet zo goed als de peilingen nog niet lang tevoren hadden voorspeld. Bennett haalde met zijn partij Jamina (Naar Rechts) zeven zetels; Sa’ar, die vlak na de lancering eind vorig jaar van Tikva Chadasja (Nieuwe Hoop) in de peilingen twintig zetels scoorde, moest zich tevreden stellen met zes.

Netanjahoe is nu druk met pogingen om Bennett en Sa’ar naar het Likoed-vaderhuis terug te lokken. Een parlementariër van Nieuwe Hoop heeft al het ministerie van Onderwijs aangeboden gekregen, en Netanjahoe zelf zou Sa’ar hebben beloofd dat hij na een jaar premier mag worden als hij nu naar hem overloopt. Sa’ar weet van dichtbij en van Gantz’ ervaring wat de beloften van zijn vroegere patroon waard zijn. Hij heeft gezworen dat hij nooit en te nimmer met Bibi in zee zal gaan – maar dat had Gantz ook gedaan. En Bennett heeft duidelijk gemaakt dat hij zich zal verkopen aan de meest biedende.

Dat laatste geldt ook voor de grote verrassing van de vierde verkiezingsronde, het Arabische partijtje Ra’am, een Hebreeuwse afkorting voor Verenigde Arabische Lijst, niet te verwarren met de Verenigde Lijst van hoofdzakelijk Arabische partijen waarvan Ra’am tot voor kort zelf deel uitmaakte. Het partijtje wordt geleid door de voormalige tandarts Mansoer Abbas –geen familie van de Palestijnse president Machmoed Abbas. Ra’am komt voort uit de Zuidelijke Tak van de Islamitische Beweging (de Noordelijke Tak werd in 2015 buiten de wet gesteld) en behoort tot de grote internationale familie van de Moslim Broederschap. Ze is zeer conservatief en zeer homofoob, en was daardoor een buitenbeentje in de Verenigde Lijst.

Die vierpartijencoalitie onder leiding van Ayman Odeh had in de derde verkiezingsronde vijftien zetels gehaald en was daarmee na Likoed en Blauw en Wit van Gantz het op twee na grootste politieke blok geworden. Nog nooit waren de Arabische Israëliërs zo massaal naar de stembus gekomen. De Verenigde Lijst bood de anti-Netanjahoe-kandidaat Gantz haar steun aan. Als die het aanbod had geaccepteerd, dan zou de politieke kaart van Israël er nu heel anders hebben uitgezien. Maar Gantz bleek sterk te hechten aan de antidemocratische traditie dat Arabieren niet in een Israëlische regering thuishoren, en liep over naar Netanjahoe.

Pragmatisme

Mansoer Abbas wilde met de traditie breken. Daartoe brak hij ook met de Verenigde Lijst – die in de laatste ronde de Arabische opkomst sterk zag terugvallen en zelf terugviel tot zes zetels – en verruilde hij principes voor pragmatisme. Als je iets gedaan wilt krijgen, redeneerde hij, dan moet je macht hebben. Daarom zocht hij de onwaarschijnlijke steun van iemand die van zijn ideeën over Israëlische Arabieren (‘terroristenvrienden’) nooit een geheim heeft gemaakt: Benjamin Netanjahoe. Deze slikte gauw zijn racisme in en ontpopte zich tot Arabierenvriend, die graag bereid was hun meest urgente problemen aan te pakken, zoals de alarmerende criminaliteit in de Arabische gemeenschap (honderd moorden vorig jaar, dit jaar alweer bijna dertig), het wapenbezit en de woningnood. Plotseling dook Netanjahoe op in Arabische dorpen en steden, waar hij campagne voerde onder de Arabische naam Abu Yair, de vader van Yair. Deze Yair isNetanjahoe’s zoon die bekend staat als extreemrechtse, anti-Arabische twittertrol.

Abbas spong tot ieders verbazing over de kiesdrempel van 3,25 procent en haalde vier zetels. Zonder die vier zetels komt Netanjahoe niet aan 61 zetels, maar dan moet ook Sa’ar of Bennett meedoen, en die houden helemaal niet van Arabieren. Verschillende Likoed-politici hebben er al voor gepleit dat nood wet breekt en dat Ra’am daarom aan de rechtse coalitie moet worden toegevoegd. Maar extremistische bondgenoten van Likoed hebben al gezegd dat dat alleen over hun lijk zal gebeuren. Abbas wordt er niet koud of warm van, want hij weet dat ook het andere blok hem goed kan gebruiken. Zelden zal zo’n kleine partij zo’n machtspositie hebben gehad.

Bibi’s meest extremistische bondgenoten behoren tot de partij Hatzionut Hadatit (Religieus Zionisme), een lijstverbinding van drie fanatieke groepen die door Netanjahoe zelf in elkaar is getimmerd. Elk afzonderlijk zouden ze de kiesdrempel waarschijnlijk niet hebben gehaald, waardoor niet alleen hun eigen stemmen verloren zouden zijn gegaan, maar ook kostbare zetels die Netanjahoe aan een parlementaire meerderheid zouden kunnen helpen. Met pressie en beloften bracht Bibi de drie onder één dak. Met succes: Religieus Zionisme is met zes zetels in de Knesset gekomen.

Kahane

Een democratisch politicus zou niet graag door één deur gaan met de religieus-zionistische leiders: de houwdegen Bezalel Smotrich, die het liefst de hele Westelijke Jordaanoever zou annexeren en in de ziekenhuizen aparte verloskamers wil voor Israëlische en Arabische vrouwen; de rabbijnen van de partij met de curieuze naam Noam (Gezelligheid) die de homoseksuelen de oorlog hebben verklaard, en de racist Itamar Ben-Gvir, leider van Otzma Jehoedit (Joodse Kracht). Ben-Gvir was een volgeling van rabbijn Meir Kahaneen is zijn politieke erfgenaam. Kahane was een racistische terrorist die voor de Arabieren geen plaats zag in de theocratische staat Israël. Regeringsdeelname van deze door Netanjahoe salonfähig gemaakte fanatici, die de Israëlische wetten willen vervangen door die van de Tora en geweld tegen hun vijanden niet schuwen, zou het aanzien van Israël in de wereld een zware knauw geven. Joodse groepen in de Verenigde Staten hebben al gezegd ‘ontzet’ te zijn door het aantreden van Joodse Kracht in de Knesset.

De twee ultraorthodoxe partijen, trouwe steunpilaren van Netanjahoe zolang die hun privileges niet aantast, hebben de verkiezingen ongeschonden overleefd, ondanks de grote interne beroeringen in die gesloten wereld over het al dan niet naleven van de coronarestricties. Sommige rabbijnen droegen hun volgelingen op de beperkingen aan hun laars te lappen. De onevenredig vele infectie- en sterfgevallen onder de ultraorthodoxen waren het voorspelbare gevolg. Dat leverde hun de woede op van veel seculiere Israëliërs, waardoor de ultraorthodoxe politieke gelederen zich van de weeromstuit toch weer sloten: Sjas, de partij van de Mizrahi, kreeg negen zetels, en de Asjkenazi-partij Verenigd Tora Jodendom zeven.

Liberaal jodendom

Tijdens de verkiezingscampagne was Netanjahoe zijn ultra-orthodoxe vrienden te hulp gekomen in een hoogopgelopen twist over bekeringen tot het jodendom. Tot dan toe gingen daar alleen ultraorthodoxe rabbijnen over, maar het Hooggerechtshof bepaalde dat ook niet-orthodoxe rabbijnen bekeringen kunnen erkennen. Daardoor kunnen in Israël wonende buitenlandse bekeerlingen nu automatisch Israëlisch staatsburger worden. Veel ultraorthodoxen ontstaken in heilige woede. Hun rabbijnen verklaarden dat de meer liberale Joden de naam jood niet verdienden en sommigen vergeleken hen met honden met een keppeltje op. Netanjahoe, bang de ultraorthodoxe stemmen te verliezen, zei dat de uitspraak van het hof gevaarlijk was omdat daardoor Israël ‘onder de voet kon worden gelopen’ door ‘nep-bekeerlingen uit Afrika’. Het was niet zijn eerste uitval tegen de ongeveer dertigduizend Afrikaanse asielzoekers in Israël.

De wraak van de liberale Joden was zoet: voor het eerst werd een hervormingsgezinde rabbijn tot lid van de Knesset gekozen. Hij is lid van de aloude Arbeiderspartij, die onder het nieuwe, inspirerende leiderschap van Merav Michaeli de onverbiddelijk lijkende neergang stopte en zeven zetels behaalde.Ook de andere (centrum)linkse partijen waarvan gevreesd werd dat ze tegen de kiesdrempel te pletter zouden lopen, hebben het gehaald: het sociaaldemocratische Meretz (Kracht)kreeg zes zetels en Blauw en Wit van Gantz acht. Gantz’ politieke doodverklaring bleek dus voorbarig, waarschijnlijk dankzij de haast heroïsche hardnekkigheid waarmee hij de laatste maanden Netanjahoe’s machtsarrogantie aan de kaak heeft gesteld.

Cirkel kwadrateren

De meest verbeten rechtse vijand van Netanjahoe is de voormalige nachtclubuitsmijter Avigdor Lieberman. Deze leider van Jisrael Beitenoe (Israël Ons Huis), een partij van Russische immigranten, is tevens een gezworen vijand van alles wat ultraorthodox is. Hij kreeg zeven zetels. De sterkste in het anti-Netanjahoe-kamp is zoals verwacht Jair Lapid geworden. Zijn in het centrum gesitueerde partij Jesj Atid (Er is een Toekomst) kreeg zeventien zetels, dertien minder dan Likoed. Lapid probeert een strategie te ontwikkelen om Netanjahoe te wippen en tegelijk een min of meer werkbare regeringscoalitie te smeden. Een cirkel kwadrateren lijkt gemakkelijker.

Er zijn ideeën over een monsterverbond van alle tegenstanders van Netanjahoe. De daardoor ontstane parlementaire meerderheid zou als eerste taak hebben een wet aan te nemen die het onmogelijk moet maken dat personen die van strafbare feiten worden verdacht het ambt van premier uitoefenen. In april worden de drie eindeloos slepende rechtszaken tegen Netanjahoe hervat. Er zijn ook ideeën over een anti-Bibi-regering met roulerende premiers, of een regering van nationale ‘genezing’ voor een jaar. Het grote probleem is dat veel vijanden van Bibi ook elkaars vijanden zijn. Ze zouden allemaal over hun eigen schaduw moeten heen springen. Voeg daarbij het feit dat Bibi als meestermanipulator zijn gelijke niet heeft, en de conclusie ligt voor de hand dat ook de vierde verkiezingsronde een grote sof is geworden.