Opnieuw verkiezingen in Israël
Ook tijdens de derde Israëlische verkiezingscampagne gaat het niet om de partijen, maar om hun leiders. Hun belangrijkste eigenschappen zijn een ongebreidelde ambitie en een onbedwingbare lust om met modder te gooien, niet alleen naar politieke vijanden maar vaak ook naar vermeende vrienden en bondgenoten. Naar verwachting zal ook deze verkiezing niet tot een nieuw kabinet leiden. Een analyse van Jan van der Putten.
Het is heel stil in de straten van het anders zo hectische Jeruzalem. Als er ruim veertig staats- en regeringsleiders in de stad zijn, kunnen burgers beter binnen blijven. Vandaag heerst er rust. Evenveel rust als in het oog van een orkaan.
De koningen en kroonprinsen, de presidenten en premiers zijn naar Israël gekomen ter herdenking van de Holocaust en de bevrijding van Auschwitz door het Russische leger driekwart eeuw geleden. Gewone mensen mogen er niet bij zijn. Er zijn maar een paar overlevenden van Auschwitz uitgenodigd. De burgemeester van Jeruzalem heeft de deelnemers uitgenodigd voor een partijtje in een grote grot onder de Oude Stad, compleet met cocktails, dj en een after-party. Ook de premier van Israël beperkt zich niet tot herdenken. Hij maakt van de bezinningsbijeenkomst een Sjoa-show, die de wereld moet laten zien dat Israël niet geïsoleerd is. En zijn landgenoten wil hij ervan doordringen dat hij met de groten der aarde omgaat en dat ze het dus uit hun hoofd moeten laten te stemmen voor een onervaren, onbetrouwbare en pro-Arabische figuur als Benny Gantz. Want alles wat Benjamin Netanjahoe doet is maar op één doel gericht: op 2 maart de verkiezingen winnen.
In en na de twee vorige verkiezingen, in april en september van het vorig jaar, lukte het Netanjahoe niet een meerderheid bij elkaar te sprokkelen. Waarom heeft de 70-jarige na die vernederende dubbele mislukking er het bijltje niet bij neergelegd? Waarom wil Israëls langstzittende regeringsleider met alle geweld nog langer zitten? Waarom beweert hij dat het land hem niet kan missen? Die pluchekleverij heeft veel te maken met zijn liefde voor de macht. Hij speelt het machtsspel perfect: slim, slinks en volkomen rücksichtslos, en daarmee schijnt hij te willen doorgaan totdat hij erbij neervalt.
Maar Netanjahoe heeft een zo mogelijk nog zwaardere reden om niet te willen opstappen: alleen door zich vast te klampen aan de macht maakt hij een kans uit de handen van justitie te blijven. Want alleen dan kan hij via een ad-hoc-wetje de immuniteit krijgen die hem tot nader orde moet vrijwaren van gevangenisstraf. In minstens een van de drie corruptiezaken waarin hij beklaagde is, wacht hem naar alle waarschijnlijkheid een langjarige straf. Temidden van de hitte, de chaos en de politieke verlamming van de non-stop verkiezingscampagnes vol schandalen en verraad, scheldpartijen en stoten onder de gordel, is het goed voortdurend in de gaten te houden dat Israël zich al die onzin en ellende had kunnen besparen als ’s lands hoogste bestuurder zich had gehouden aan de regels van het politiek fatsoen en was afgetreden om zich te verantwoorden voor justitie.
Netanjahoe heeft exact het omgekeerde gedaan: hij bleef aan en begon te stoken tegen de rechterlijke macht en de media, ‘heksenjagers’ die een coup zouden willen plegen. De verzwakking van die pijlers van de Israëlische democratie is bij Netanjahoe in goede handen. Zijn laatste minister van Justitie, Amir Ohana, heeft hij zelfs speciaal aangesteld om justitie te ondermijnen. De man vecht naar eigen zeggen tegen de ‘juridische junta’ die Israël zou regeren. Hij heeft er zich bij Netanjahoe’s achterban geweldig populair door gemaakt.
Twee mislukte verkiezingen
De uitslag van de verkiezingen van september 2019 week nauwelijks af van die april. Opnieuw kwam het rechtse blok, dat geleid wordt door de Likoed (Consolidatie) van Netanjahoe, niet toe aan de absolute meerderheid van 61 Knessetzetels, net zo min als de oppositie rond Gantz, de leider van de centrum-rechtse alliantie Kachol Lavan (Blauw en Wit). De enige die beiden aan een meerderheid kon helpen was een vulgaire, gewiekste extremist, wiens ideeën langzamerhand mainstream beginnen te worden: Avigdor Lieberman. Deze oud-medewerker van Netanjahoe, tegenwoordig zijn gezworen vijand, nam in november 2018 ontslag als minister van Defensie. Daarmee verloor de premier de steun van Liebermans partij van Russische immigranten Jisrael Beiteinu (Israël Ons Huis). Het werd het sein voor het uitschrijven van vervroegde verkiezingen – die dus niets oplosten.
Bij de tweede poging nam Lieberman de allure van een staatsman aan. Zonder zijn hulp kon Likoed noch Blauw en Wit een regering vormen. Hij verkondigde dat hij alleen een brede regering van beide partijen zou steunen. De demissionaire premier deed alsof hij enthousiast was over dat plan, maar kwam met onaanvaardbare voorwaarden: het brede front moest worden uitgebreid tot het hele rechtse blok en het moest natuurlijk onder zijn leiding komen, desnoods bij toerbeurt met Gantz, mits hijzelf als eerste aan de beurt zou zijn. Gantz wilde niet met het hele rechtse blok in zee, maar alleen met de Likoed, en alleen met een Likoed zonder Netanjahoe, tenzij die van alle corruptieblaam zou zijn gezuiverd. Het bonte samenraapsel dat Blauw en Wit is, wordt immers bijeengehouden door één allesbeheersend programmapunt: weg met Netanjahoe. Mocht Gantz de komende verkiezingsronde winnen, dan verdwijnt mét Netanjahoe ook dit bindmiddel. Hoe het programma van Blauw en Wit er zonder hun vijand zal uitzien, weet niemand.
Duizelingwekkend versnipperd
Zodra het duidelijk werd dat er een derde ronde moest komen, sloegen de partijen en partijtjes opnieuw hevig aan het konkelen. Het Israëlische politieke landschap is duizelingwekkend versnipperd. Partijen komen, verdwijnen, worden heropgericht, krijgen een andere naam, vormen allianties, stappen daar weer uit. Een onontwarbare wirwar, waaraan maar één touw is vast te knopen: het gaat niet om de partijen, maar om hun leiders. Hun belangrijkste eigenschappen zijn een ongebreidelde ambitie en een onbedwingbare lust om met modder te gooien, niet alleen naar politieke vijanden maar vaak ook naar vermeende vrienden en bondgenoten.
Toch is samenwerking voor hen allemaal geboden. Want zowel Likoed als Blauw en Wit heeft bondgenoten nodig, terwijl de kleine partijtjes lijstverbindingen moeten aangaan om niet het risico te lopen onder de kiesdrempel te blijven. In dat geval gaan al hun stemmen verloren. En dat kan de grote partijen precies de zetels schelen waarmee ze een meerderheidscoalitie kunnen vormen. De drempel werd in 2014 verhoogd van 2 tot 3,25 procent. Dat was een poging van Netanjahoe en zijn toenmalige bondgenoot Lieberman om de Arabische partijtjes buiten de Knesset te houden. Het trucje werkte averechts: de vier partijtjes verenigden zich in al-Qa’imah al-Mushtarakah (Gemeenschappelijke Lijst), die met dertien zetels de op twee na grootste partij werd.
In april vorig jaar struikelden de uiterst-rechtse leiders Naftali Bennett en Ajèlet Shaked net over de kiesdrempel, waardoor de gezamenlijke rechtse partijen minstens vier zetels misliepen en daarmee de verkiezingsoverwinning. In september sprong het tweetal ruim over de drempel heen. Vervolgens leek Bennett aanstalten te maken naar Gantz over te lopen en hem daardoor aan een meerderheid te helpen. Interim-premier Netanjahoe hield hem aan boord door hem gauw het ministerie aan te bieden dat hij allang begeerde: Defensie.
Kiesdrempel
Het eerste wat Netanjahoe in de derde verkiezingscampagne op rij deed, was een rechts blok vormen en kleine ultrarechtse partijtjes tot samenwerking dwingen, zodat er geen rechtse stem voor hem verloren zou gaan. De kern van het blok is Likoed. Zoals altijd laat die zich vergezellen door de ultraorthodoxe partijen Sjas (afkorting voor Tora-volgende Sefardim) en Yahadut HaTora (Tora-Jodendom). Likoed wordt geflankeerd door de combinatie Yamina (Naar Rechts). Daarin heeft de partij Nieuw Rechts van Bennett en Shaked gezelschap gekregen van nog rechtsere partijen: Het Joodse Huis van Rafi Peretz, minister van Onderwijs en voormalig militair opperrabbijn, en de Nationale Unie-Tkuma van de antidemocratische ijzervreter en haatprediker Bezalel Smotrich. Deze moest onder druk van Netanjahoe zijn samenwerking met de openlijk racistische partij Otzma Jehoedit (Joodse Kracht) verbreken. Dit is de voortzetting van de partij van de extremistische rabbi Meir Kahane.
Joodse Kracht wil nu op eigen kracht de verkiezingen in. Vorige keer haalde dit partijtje de kiesdrempel niet. Netanjahoe is bang dat dat ook deze keer zal gebeuren, waardoor hij precies de paar zetels kan mislopen die hij voor een parlementaire meerderheid nodig heeft. Daarom heeft hij de voorman van Joodse Kracht, Itamar Ben-Gvir, steun in zijn campagne aangeboden. Ben-Gvir heeft in zijn huiskamer een foto hangen van Baroech Goldstein, de Joodse terrorist die in 1994 in Hebron 29 moslims tijdens het gebed doodschoot.
Eind december 2019 smoorde Netanjahoe in eigen gelederen een rebellie door in interne Likoed-verkiezingen de ‘verrader’ Gideon Sa’ar verpletterend te verslaan. Uitdager Sa’ar had het gewaagd de – allesbehalve ongegronde – uitspraak te doen dat het Netanjahoe na twee nederlagen niet meer zou lukken een regering te vormen, en hemzelf wel. Voor deze majesteitsschennis werd hij vernederend afgestraft, maar dat wil niet zeggen dat zijn rol is uitgespeeld. Als Netanjahoe het veld moet ruimen, zal Sa’ar zich zeker als redder van de Likoed opwerpen. Voor Gantz zou hij een acceptabele partner in een brede coalitie zijn.
Hergroepering
Generaal-buiten-dienst Gantz zit net een jaar in de politiek. Zijn leiderschap over Blauw en Wit en de drie andere leiders van de alliantie staat nu buiten kijf. Die drie zijn twee andere oud-legerleiders (de generaals b.d. Mosje Ja’alon en Gabi Askenazi) en de oud-tv-presentator Jair Lapid, leider van de centrum-rechtse partij Jesh Atid (Er is een Toekomst).
Net als klein-rechts heeft ook klein-links zich gehergroepeerd. De door Amir Peretz geleide Arbeiderspartij, beter gezegd dat wat er van de eens zo machtige partij van Ben Goerion en Jitzak Rabin rest, ging in de verkiezingen van september een lijstverbinding aan met het partijtje Gesher (Brug), een afsplitsing van Israël Ons Huis. Desondanks scoorde ze een magere 4,8 procent. De sociaal-democratische Meretz (‘Kracht’) had nog grotere moeite om zich over de kiesdrempel te werken. De Arbeiderspartij, Gesher en Meretz hebben nu hun beperkte krachten gebundeld en zullen deel uitmaken van een eventuele regering-Gantz. De jeugdige Stav Sjaffir, een leidster van de grote sociale protestbeweging van 2011 die daarna de politiek inging, is er niet bij. Tot voor kort leek zij de grote linkse belofte, maar de laatste maanden heeft ze zichzelf ver in de marge gemanoeuvreerd. Met haar Groene Partij gaat ze op eigen kracht kansloos de verkiezingen in.
Bliksemreis naar Oeganda
Netanjahoe laat geen middel ongebruikt om de kiezers onder de indruk te brengen van zijn ongeëvenaarde internationale successen. Daartoe reist hij frenetiek de wereld af. De Holocaustherdenking in Jeruzalem. De lancering in het Witte Huis van de ‘deal van de eeuw’. Zijn persoonlijke tussenkomst bij Poetin voor de vrijlating van een Israëlische backpaker die tot nationale martelares werd gebombardeerd nadat zij in Moskou wegens het bezit van een paar gram wiet tot zevenenhalf jaar cel was veroordeeld. Een bliksemreis naar Oeganda om daar met de president van Soedan, dat formeel nog altijd in oorlog is met Israël, over normalisering van de relaties te praten. Op stapel staan nog projecten om vierhonderd Ethiopische Joden naar Israël te halen en wellicht ook de Israëlische spion Jonathan Pollard, een Amerikaan die in de VS in 1987 tot levenslang werd veroordeeld en sinds zijn vrijlating in 2015 het land niet uit mag. En daartussendoor wil Netanjahoe zijn landgenoten herinneren aan zijn voortrekkersrol in de Amerikaanse opzegging van de atoomdeal met Iran en de toenadering van de Arabische landen tot Israël.
‘Vredesplan’
Jammer genoeg voor Netanjahoe is zijn electorale troefkaart, het Amerikaans-Israëlische ‘vredesplan’ over de stichting van een Zwitserse-kaas-achtige, bij vooorbaat mislukte Palestijnse ‘staat’, hem uit handen gespeeld door niemand minder dan de voornaamste bedenker van het plan, Trumps schoonzoon en adviseur Jared Kushner. Netanjahoe wilde direct overgaan tot annexatie van delen van de Westelijke Jordaanoever om zich daardoor te verzekeren van de stemmen van het gros van de half miljoen kolonisten en hun sympathisanten. Kushner riep hem tot de orde: Amerikaanse en Israëlische deskundigen moesten eerst gedetailleerde kaarten over de in te lijven gebieden maken – een werkje waarbij de Palestijnen zelf niet worden betrokken – en met annexatie wachten tot na de verkiezingen. Kolonisten woedend. Bennett zag zijn electorale kans schoon en eiste van Netanjahoe dat hij onmiddellijk met inlijven zou beginnen.
En Gantz? Om hoger te scoren dan de twee vorige keren probeert hij stemmen te lokken uit het rechtse kamp. Daarom haakte hij direct aan bij de ‘deal van de eeuw’. Het lukte hem zich door Trump te laten uitnodigen en hem daags voor de lancering te spreken. Als ik premier word, heeft Gantz gezegd, ga ik de deal uitvoeren, maar wel in overleg met de betrokkenen. Vervelend alleen dat een groot aantal betrokkenen niets van het plan moet hebben: de Palestijnen. Dat wordt dus een non-starter. Om de rechtse kiezers gerust te stellen heeft Gantz verzekerd dat er geen Arabische partijen in zijn regering komen omdat er tussen zijn opvattingen en die van hen een onoverbrugbare kloof loopt. Maar zo’n kloof loopt er kennelijk niet tussen hem en Lieberman. Er zijn sterke aanwijzingen dat Gantz het met hem op een akkoordje heeft gegooid. Als deze Palestijnenhater zijn zetels aan Gantz verkoopt en hem daarmee aan een meerderheid zou helpen, is het verstandig om alle hoop op politieke vernieuwing te laten varen.
Drie van de vier Arabische partijen van de Gemeenschappelijke Lijst bevalen vorige keer Gantz als kabinetsformateur aan. Ze waren bereid hem hun gedoogsteun te geven voor de vorming van een regering. Die bereidheid is nu heel dubieus geworden. Ayman Odeh, de leider van de Gemeenschappelijke Lijst, heeft verzekerd dat Gantz ditmaal de Arabische steun wel kan vergeten als hij met Lieberman in zee gaat en het ‘vredesplan’ van Trump-Netanjahoe gaat uitvoeren. Het gaat vooral om de annexatie van Palestijnse gebieden en de overheveling van een gebied bij Haïfa waar 260 duizend Arabische Israëliërs wonen naar een toekomstige Palestijnse staat.
Alle peilingen geven aan dat ook deze derde ronde onbeslist zal eindigen. Driemaal dreigt geen scheepsrecht te worden.