Blauw en Wit: impasse of revolutie?

Gantz mogelijke opvolger van Netanjahoe

Een jaar geleden betrad ex-legerchef Benjamin Gantz de Israëlische politieke arena. Na de verkiezingen van april sprong zijn partij Blauw en Wit vanuit het niets naar een tweede plaats, vlak achter regeringspartij Likoed. In september behaalde de partij van Gantz zelfs een kleine voorsprong op de eeuwige nummer één van de Israëlische politiek. Toch lijkt niemand er rekening mee te houden dat Gantz na de verkiezing van 2 maart 2020, de derde volksraadpleging binnen een jaar, de nieuwe premier van Israël wordt. Wat heeft Blauw en Wit het land te bieden? En wie is Benny Gantz?

Door: Jan van der Putten

Als een nog maar net opgerichte partij in één klap bijna de grootste van het land wordt en in de tweede klap zelfs de grootste, en als er na twee vervroegde verkiezingen nog altijd geen regering kan worden gevormd, dan wijst dat op een politieke crisis van formaat. In het geval van Israël zijn de woorden ‘crisis’ en ‘formaat’ eufemistische understatements.
Sinds premier Netanjahoe een jaar geleden de Knesset ontbond ligt Israël politiek lam. Dat komt omdat de man die al bijna elf jaar onafgebroken aan het roer staat zich geen wereld kan voorstellen waarin hij niet aan de macht is, laat staan dat hij zichzelf in een beklaagdenbank en nog minder in een gevangeniscel kan denken. Naar fatsoenlijk democratisch gebruik treedt een van corruptie verdachte politieke leider direct af om iedere schijn van machtsmisbruik tijdens zijn proces te vermijden. Maar als Benjamin ‘Bibi’ Netanjahoe ooit zichzelf als een dienaar van de staat heeft beschouwd, dan is hij heel resoluut van die opvatting teruggekomen.

Gegijzeld

Netanjahoe is in oorlog met de rechtsstaat en houdt het land gegijzeld. Onvermoeibaar lanceert hij aanvallen op de rechterlijke macht, de politierecherche, de kritische media, de Arabische Israëliërs en hun parlementaire vertegenwoordigers. Zijn gerechtelijke vervolging noemt hij een ‘heksenjacht’, de aanklachten tegen hem kwalificeert hij als een ‘couppoging’ en hij eist een strafrechtelijk ‘onderzoek naar de onderzoekers’. In zijn campagne om politiek te overleven bedient hij zich van alle middelen: kwaadsprekerij, ophitsing, polarisering, politieke trucs. Netanjahoe staat niet meer in dienst van Israël, Israël staat in dienst van Netanjahoe – totdat zijn vlucht vooruit wordt gestopt en de impasse wordt doorbroken.
Hoe en wanneer dat zal gebeuren weet niemand. De val van Netanjahoe is al vaak voorspeld, maar tot nu toe heeft hij alle voorspellingen beschaamd. Zelfs is hij nog steeds bestand gebleken tegen de politieke wervelwind die een jaar geleden opstak toen ex-legerchef Benjamin – Benny in de wandeling – Gantz de politiek inging. Dat doen gepensioneerde Israëlische generaals wel vaker. Denk aan gelauwerde legerleiders als Mosje Dajan en Jitzak Rabin, of aan generaals als Ariel Sjaron en Ehoed Barak, die het net als Rabin tot premier brachten.
Een politieke roeping aan het eind van een militaire carrière wordt gestimuleerd door de binnenlandse reputatie van de Israëlische Defensiestrijdkrachten, die terecht of ten onrechte worden gezien als de morele reserve waarop het vaderland in moeilijke tijden – en moeilijke tijden zijn het in Israël altijd – kan terugvallen. Het leger is een van de weinige instituties die de eenheid van het zwaar verdeelde land symboliseren. Bijna alle families hebben iets met het leger, want op de ultraorthodoxen na moet iedereen in dienst. En de legerleiders gelden als door de wol geverfde vechtjassen die hun leiderskwaliteiten volop hebben bewezen.

Foto: ActiveStills

Uitstekende officier

Luitenant-generaal Benny Gantz vervulde van 2011 tot 2015 als chef van de generale staf de hoogste militaire functie. Premier Netanjahoe zwaaide hem bij zijn aantreden alle lof toe: ‘een uitstekende officier en een ervaren commandant’. Na zijn pensionering moest Gantz de wettelijk voorgeschreven wachttermijn van drie jaar in acht nemen voordat hij zich in de politieke strijd mocht storten. Een jaar geleden richtte hij een eigen partij op, Hosen LeJisrael (Weerbaarheid/veerkracht voor Israël), die een paar weken later fuseerde met twee andere partijen. De nieuwe partij kreegde naam van de kleuren van de Israëlische vlag: Kachol Lavan (Blauw en Wit).
In Blauw en Wit kreeg Gantz gezelschap van twee oude politieke bekenden: de ex-tv-presentator en minister van Financiën Jair Lapid, en de voormalige minister van Defensie Mosje Ja’alon, die net als Gantz de hoogste legerbaas is geweest. Lapid bracht zijn in 2012 gestichte centrumpartij Jesj Atid (Er is een Toekomst) in, Ja’alon zijn net geboren partij Telem. Die naam, de Hebreeuwse afkorting van Beweging voor Nationale Vernieuwing, was een eerbewijs aan Ja’alons idool Mosje Dajan en diens gelijknamige, allang opgeheven politieke partij. Bij dit drietal voegde zich een andere ex-stafchef die politieke aspiraties had gekregen, generaal Gabi Asjkenazi. Hij bracht geen partij maar zijn eigen populariteit in. Twee van de leden van het leiderskwartet van Blauw en Wit zijn dus politieke nieuwelingen, en drie zijn gepensioneerde opperbevelhebbers. Vandaar de bijnaam van Blauw en Wit: de Partij van de Generaals.

De politieke situatie in Israël was allang bizar. Ze is nu pathetisch geworden.

Evenveel zetels

In de vervroegde verkiezingen van april 2019 sprong Blauw en Wit vanuit het niets naar de tweede plaats. Het verschil met de winnaar, de eeuwige regeringspartij Likoed, was zo klein dat beide partijen evenveel zetels haalden: 35. Maar Netanjahoes opzetje mislukte: in de met gifslangen gevulde kuil waarin de diverse (extreem-)rechtse partijen rondkrioelen bleek het onmogelijk een absolute meerderheid bij elkaar te schrapen. Om te voorkomen dat Gantz kabinetsformateur zou worden en wél zou slagen ontbond Bibi het net gekozen parlement, in de hoop dat het hem na nieuwe verkiezingen beter zou afgaan.
Maar ook de stembusgang van september 2019 leidde tot niets. Blauw en Wit haalde 33 zetels, Likoed 32, en opnieuw was de voor een regeringscoalitie noodzakelijke meerderheid van 61 zetels nergens te bekennen. De intriges, verdachtmakingen en scheldpartijen rond de mislukte formatiepogingen van eerst Netanjahoe en daarna Gantz vormden geen reclame voor het politieke bedrijf. En daar kwamen de officiële corruptieaanklachten tegen Netanjahoe nog bovenop.

Pathetisch

De politieke situatie in Israël was allang bizar. Ze is nu pathetisch geworden. Niemand verwacht dat de verkiezingen van 2 maart 2020, de derde volksraadpleging binnen een jaar, de knoop zullen doorhakken, tenzij Netanjahoe vóór die tijd politiek wordt uitgeschakeld door een rebellie in zijn partij of doordat hij z’n strijd om uit handen van justitie te blijven verliest. Bibi’s wanhoopssprongen beheersen het politieke toneel zo volkomen dat Gantz en zijn vrienden haast figuranten lijken. Dat in deze stampij de bijrolspelers ooit de hoofdrol kunnen overnemen wordt nog maar nauwelijks besproken, hoe reëel die kans ook is zodra eenmaal het struikelblok Netanjahoe is opgeruimd.

De militaire veteraan Gantz is het tegendeel van een pacifist. In het begin van zijn eerste verkiezingscampagne liet hij zich voorstaan op de ruim tweeduizend Palestijnen die in de Gaza-oorlog van 2014 waren gedood.

Flinterdun

Wat heeft Blauw en Wit de Israëliërs te bieden? Uit haar flinterdunne programma worden we niet veel wijzer. Gantz stapte de politieke arena in zonder ook maar met één woord gerept te hebben over wat hij als premier ging doen. Zijn populariteit was hem genoeg. In hun campagnes hebben de Blauw-en-Witkandidaten gepleit voor minder maatschappelijke ongelijkheid, minder geloofsdwang, meer investeringen in onderwijs en gezondheidszorg. En in het partijplatform staat iets vaags over vredesbesprekingen en een tweestatenoplossing, maar zonder teruggave van grondgebied, en Jeruzalem blijft de ongedeelde hoofdstad van Israël. Allesbehalve radicaal allemaal, maar voor Bibi was het genoeg om in Gantz een linkse vijand te herkennen. ‘Links’ is in de mond van Netanjahoe een ander woord voor landverrader.
De militaire veteraan Gantz is het tegendeel van een pacifist. In het begin van zijn eerste verkiezingscampagne liet hij zich voorstaan op de ruim tweeduizend Palestijnen die in de Gaza-oorlog van 2014 waren gedood. Als militaire chef werkte hij toen nauw samen met de politieke chef, Benjamin Netanjahoe. De boodschap die Gantz wilde uitdragen was duidelijk: de Israëliërs kunnen erop vertrouwen dat hij alle credits heeft om Netanjahoe als ‘Mr. Security’ op te volgen. Overigens is de kwestie van oorlog of vrede tijdens de laatste verkiezingscampagnes geen onderwerp van debat geweest. Vrede, dat is in het huidige politieke klimaat immers een verdacht woord geworden. Als Gantz het woord gebruikt, dan heeft hij het niet over vrede met de Palestijnen, maar tussen de Israëliërs onderling.
Ook de andere leiders van Blauw en Wit kunnen niet van progressieve bevliegingen worden beticht. Maar in een land waar rechts en uiterst rechts mainstream zijn geworden is het gemak waarmee Blauw en Wit als centrum-links worden bestempeld begrijpelijk. Centrum-links? Jair Lapid bleek als minister van Financiën in het derde kabinet-Netanjahoe de neoliberale beginselen toegedaan. Generaal-buiten-dienst Mosje Ja’alon is de havik gebleven die hij altijd geweest is, ook nadat hij door Netanjahoe uit de regering was gezet en hij zijn lidmaatschap van Likoed had opgezegd. Nog altijd heeft hij niets op met een tweestatenoplossing. En wie op Gabi Asjkenazi het centrumetiket plakt, kan daarvoor maar één argument aanvoeren: de generaal b.d. is nog nooit betrapt op het ventileren van een politieke opinie.

Grondige afkeer

Tot nu toe hebben de leiders van de diverse bloedgroepen van Blauw en Wit hun meningsverschillen ondergeschikt weten te maken aan het enige wat hen werkelijk verenigt: hun grondige afkeer van Netanjahoe. Tot nader order komt het programma van Blauw en Wit neer op een simpele leuze: weg met Netanjahoe. Daarom heeft Gantz mordicus geweigerd een grote coalitie te vormen met Likoed zolang die partij geleid wordt door een van misdrijven verdachte politicus. Ook Bibi’s voorstel om met Gantz te rouleren als premier, maar dan wel met hemzelf als eerste, al was het maar voor een paar maanden, verdween in de prullenmand. De leider van Blauw en Wit heeft immers geleerd dat het woord van Netanjahoe geen sjekel waard is.

Voor een coalitieregering kan Gantz rekenen op de kleine linkse partijen. Dat zijn het restant van de eens oppermachtige Arbeiderspartij en het met haar verbonden minipartijtje Gesjer, plus het in juli geformeerde linkse alliantietje Democratische Unie. Maar die steun is lang niet genoeg voor een parlementaire meerderheid. Zelfs met de gedoogsteun van de Gemeenschappelijke Lijst van vier voornamelijk Arabische partijen, die in september met dertien zetels de op twee na grootste partij van het land werd, komt Gantz volgens de prognoses een paar zetels tekort.
Gantz kan een beroep doen op Likoed zodra daar een nieuwe leider (oudminister Gideon Sa’ar? Knessetvoorziter Joeli Edelstein?) is aangetreden, maar die – vooralsnog speculatieve – operatie zou de geloofwaardigheid van de man die zich heeft opgeworpen als politieke vernieuwer niet ten goede komen.
Voor een werkelijke vernieuwing is grote durf nodig. Gantz moet afzien van zijn tot nu toe mislukte pogingen om stemmen van rechts te trekken en zich richten op het electoraat dat tot nu toe altijd van politieke deelname is uitgesloten: de Arabische Israëliërs. Hun opkomst tijdens de laatste verkiezingen was 60 procent, dus daar zijn nog veel stemmen te halen. Zo’n keuze zou aan een groot deel van de achterban van Blauw en Wit niet gemakkelijk te verkopen zijn. Maar ze zou wel het begin kunnen zijn van een Israëlische revolutie. Het alternatief is onmogelijk: de eeuwige impasse.