20 januari 2021 was een zwarte dag voor Benjamin Netanjahoe. Het was de dag waarop zijn grote vriend en weldoener in het Witte Huis plaats moest maken voor iemand die hem niet op zijn wenken bediende. Die nog geloofde in belegen politieke formules als de tweestatenoplossing. Die niet vond dat Palestijnen per definitie geen rechten hebben. En die tot overmaat van ramp ook terug wilde naar het door zijn voorganger opgezegde nucleaire akkoord met Israëls aartsvijand Iran.

Niemand verwachtte dat in het eerste telefoontje van president Joe Biden naar Netanjahoe de tegenstellingen zouden worden overbrugd. Alleen, dat telefoontje kwam maar niet. De dagen gingen voorbij waarin Biden niet alleen bondgenoot na bondgenoot belde maar ook zijn grote mondiale tegenspelers Vladimir Poetin en Xi Jinping. Hij belde ongeveer iedere regeringsleider in de wereld die telde, behalve bondgenoot Bibi– de in onze oren wat knullig klinkende bijnaam van Israëls langst regerende premier. Die wees er bagatelliserend op dat Biden nog geen enkele leider van het Midden-Oosten had gebeld. Maar toch. Vier jaar terug had Trump het rituele telefoontje naar Jeruzalem al binnen 48 uur na zijn ambtsaanvaarding gepleegd. Bibi was toen eervolle derde in de rij.

Telefoonnummer

Netanjahoe’s intimus Danny Danon, tot vorig jaar Israëls VN-ambassadeur, verloor zijn geduld en twitterde dat het hoog tijd werd voor het verlossende telefoontje naar ‘Amerika’s belangrijkste bondgenoot’. Voor de zekerheid vermeldde hij in zijn tweet het telefoonnummer van Netanjahoe. Maar wie dat nummer belde kreeg als antwoord dat het buiten gebruik was: ‘Please check the number and dial again.’ Pijnlijk en veelzeggend tegelijk. Veel Israëli’s vroegen zich angstig af of de Amerikanen nog wel van hen hielden. Of had Biden soms nog niet door dat Israël het centrum van de wereld is? Pas na vier weken wachten kreeg Netanjahoe de nieuwe man in de Oval Office aan de lijn. Volgens hem had hij met Biden een ‘heel vriendelijk en warm’ gesprek van ongeveer een uur.

Netanjahoe wil er graag aan herinneren dat hij zijn ‘vriend’ Biden al bijna veertig jaar kent. Het omgekeerde geldt ook, en dat kan mede Bidens terughoudendheid verklaren om Bibi snel te bellen. Je kunt er ook een vergelding in zien voor de trage en weinig hartelijke manier waarop Bibi zelf had gereageerd op de dramatische wisseling van de wacht in Washington. Bidens late telefoontje had misschien een nog simpeler verklaring: van de vele buitenlandse problemen hebben de conflicten in het Midden-Oosten voor Biden geen topprioriteit. Die positie gaat naar China. Niet dat Israël Biden koud laat. Sinds zijn eerste bezoek in 1973 heeft hij afdoende bewezen dat hij Israël hoog heeft zitten. Met joden heeft de katholiek Biden een veelvoudige familierelatie: zijn kinderen trouwden alle drie met een joodse vrouw of man. Ook de echtgenoot van vicepresident Kamela Harris is joods.

De nieuwe Amerikaanse president heeft de Israëlische premier aanmerkelijk minder hoog zitten dan diens land. Daarvoor zijn verschillende redenen. Biden kan moeilijk Netanjahoe’s provocatie zijn vergeten toen hij in 2010 als vicepresident Israël bezocht. Uitgerekend tijdens dat bezoek kondigde Bibi de bouw aan van 1600 huizen in de kolonistenwijk Ramat Shlomo in Oost-Jeruzalem, dus op bezet grondgebied. Biden is evenmin vergeten dat Netanjahoe zich gedragen heeft als een Trump-supporter door dik en dun en zich in zijn laatste verkiezingscampagne op reusachtige posters liet afbeelden naast Bidens voorganger. Of dat de Israëlische premier zich op ergerlijke wijze in de Amerikaanse Iran-politiek heeft gemengd. Dat hij president Obama heeft geschoffeerd door in het Amerikaanse Congres de voorgenomen nucleaire deal met Iran af te fakkelen, alsof Amerika daarmee verraad zou plegen aan Israël. Dat hij door zijn identificatie met de Republikeinse partij de traditionele Amerikaanse bipartisan steun aan Israël heeft gesloopt.

Persoonlijke belangen

Hoe kan Biden sympathie voelen voor iemand die zichzelf gelijkstelt met Israël? Die zijn persoonlijke belangen met die van de staat verwart, en als die met elkaar botsen zijn privébelangen altijd laat voorgaan? De nieuwe Amerikaanse president weet heel goed dat Netanjahoe er een handje van heeft kritiek op zijn beleid af te doen als een aanval op Israël zelf. En dat Bibi in protest al snel een complot van linkse samenzweerders meent te ontwaren. Nu heeft de Amerikaans-joodse gemeenschap de laatste jaren steeds meer kritiek op het beleid van Netanjahoe. Het effect is geweest dat Bibi is veranderd van Amerikaanse achterban. Hij steunt niet meer op de joodse gemeenschap, maar op de Evangelicals. Dezelfde achterban als die van Trump.

Amerikaanse joden stemmen overwegend Democratisch en behoren in religieus opzicht voornamelijk tot het gematigde Conservative Judaism of het progressieve Reform Judaism. Die stromingen krijgen in Israël, waar de seculieren en (ultra)orthodoxen de dienst uitmaken, nauwelijks voet aan de grond. Netanjahoe’s politieke steun komt van (extreem)rechts en van de ultraorthodoxen, en sinds kort ook van homofoben en grimmige racisten, een Israëlische variant van het type dat het Capitool bestormde. Tegen de belofte van regeringsdeelname heeft Bibi hun partijtjes tot samenwerking verleid, zodat ze gezamenlijk over de kiesdrempel kunnen springen. Hun stemmen kunnen in de verkiezingen van 23 maart de doorslag geven. Een wereld scheidt Biden dus van Bibi.

Verkiezingen

Netanjahoe haalt alles uit de kast om die vierde electorale exercitie binnen twee jaar tijd te winnen en dan eindelijk een wet te laten aannemen die hem immuun maakt voor strafvervolging in zijn drie corruptiezaken. Zijn grootste troef is de voortvarende corona-inentingscampagne. Ook het aanknopen van diplomatieke relaties met vier moslimlanden speelt hij uit, en zelfs heeft hij met schone beloften een van de vier Arabische partijen losgeweekt van de Gemeenschappelijke Lijst. Het meest waarschijnlijke resultaat van de verkiezingen is overigens een nieuwe patstelling.

Verkiezingen of geen verkiezingen, vooralsnog lijkt een drastische koerswijziging in de Israëlische standpunten over de kapitale kwesties rond Iran en de Palestijnen onwaarschijnlijk. Dat betekent dat Israël zich zal blijven verzetten tegen een nieuwe nucleaire deal met Iran als die afspraak de fabricage van kernwapens niet waterdicht uitsluit. Het betekent ook dat Israël in het conflict met de Palestijnen zal blijven vasthouden aan de status quo, liefst met een kaasschaafsgewijze inpalming van bezet grondgebied.

Op 19 februari kondigde de regering-Biden officieel aan dat ze met Iran wil gaan onderhandelen over een terugkeer naar het nucleaire akkoord van 2015, maar dan moet Iran wel de verrijking van uranium staken. De Iraanse regering vindt dat Amerika eerst de verlammende economische sancties moet intrekken. Jeruzalem was vooraf over die Amerikaanse stap ingelicht. Netanjahoe reageerde afgemeten op de Amerikaanse bekendmaking: ‘Israël gelooft dat een terugkeer naar de oude overeenkomst Irans pad naar een nucleair arsenaal zal plaveien.’ Die oude overeenkomst had hij herhaaldelijk een ‘historische vergissing’ genoemd. Toen Trump het akkoord in 2018 opzegde, was dan ook niemand zo blij als de premier van Israël.

Iraanse bom

Een commentator van een rechtse Israëlische krant heeft Biden vanwege zijn Iran-plannen al afgeschilderd als een tweede Obama die net als de eerste bestreden moet worden. Waarschijnlijk gaat de Israëlische regering inderdaad opnieuw heftig campagne voeren tegen een herstel van het ‘gevaarlijke’ akkoord met Iran. Ze beweert dat Teheran inmiddels al een stuk verder op weg is naar de bom, zodat Iraanse garanties nu nog minder waard zouden zijn dan die van 2015. In januari zei de Israëlische legerchef Aviv Kochavi dat hij opdracht had gegeven tot het uitwerken van ‘een aantal operationele plannen, naast de reeds bestaande’. Hij dreigde dus met militaire interventie.

Sommigen vonden dat de generaal zijn boekje te buiten was gegaan. Maar niemand vergeet dat Israël een lange ervaring heeft met de vernietiging van andermans nucleaire reactoren. Irak en Syrië kunnen er van meepraten. Tegen Iraanse nucleaire faciliteiten heeft Israël nog geen raketten ingezet, maar wel een verlammend computervirus en agenten van de Mossad. Die hebben de ene Iraanse atoomgeleerde na de andere uit de weg geruimd. Het laatste slachtoffer tot nu toe viel in november: Mohsen Fakhrizadeh, beschouwd als de vader van het Iraanse nucleaire programma. Zijn liquidatie kan worden uitgelegd als een poging om de hervatting van de onderhandelingen met Iran te saboteren.

Voor die onderhandelingen heeft Biden een beroep gedaan op dezelfde man die de architect was van het akkoord van 2015: Rob Malley. Deze heeft al gesprekken gehad met de ondertekenaars van toen. Dat waren, behalve Iran en de VS, Groot-Brittannië, Duitsland, Frankrijk, Rusland en China. De vroegtijdige deelname van deze laatste twee landen aan de besprekingen is van groot belang omdat ze beide strategische bondgenoten van Iran zijn en grote invloed hebben op het beleid van Teheran. Er kondigt zich een gecompliceerd geopolitiek schaakspel aan. Daarin wil het anti-Iraanse kamp in het Midden-Oosten, aangevoerd door Israël en Saoedi-Arabië, zich niet onbetuigd laten.

Confrontatie

De eerste concrete aanwijzing dat Netanjahoe in de Iran-kwestie de confrontatie zoekt met Biden, is er al. Want wie heeft hij aangewezen als Israëlische vertegenwoordiger in de besprekingen met de Amerikaanse regering over Iran? Geen diplomaat maar een man met een militaire achtergrond: de adviseur voor nationale veiligheid Meir Ben-Shabbat. Minister Gantz van Defensie en minister Asjkenazi van Buitenlandse Zaken, die in hun diepe wantrouwen in hun coalitiegenoot Bibi niet voor elkaar onderdoen, accepteren die benoeming niet. Zij zoeken niet de confrontatie met de VS maar de dialoog, waardoor Israël de Amerikaanse onderhandelingen met Iran over een nieuwe nucleaire deal in zijn voordeel zou kunnen beïnvloeden.

Temidden van al het rumoer over Irans nucleaire ambities zou je haast het publieke geheim vergeten dat Israël zelf een atoommogendheid is, de enige in het Midden-Oosten. En dat dat nog altijd niet hardop gezegd mag worden. Amerikaanse presidenten tekenen na hun aantreden een geheim document waarin staat dat Amerika Israël niet zal dwingen zijn nucleaire wapens op te geven zolang het zich bedreigd voelt, en dat de Amerikaanse regering nooit in het openbaar zal zeggen dat Israël beschikt over kernwapens. Dat maakt het Amerikaanse streven naar non-proliferatie in de regio er niet geloofwaardiger op. Iets voor Biden om aan die hypocrisie een eind te maken?

Met al zijn kritiek op zijn voorganger maakt Biden lang niet alle daden van Trump ongedaan. Zo blijft hij vasthouden aan de Abraham-akkoorden over de normalisering van de relaties van Israël met eerst de Verenigde Arabische Emiraten en Bahrein, daarna ook met Marokko en Soedan. De relaties met de eerste twee landen hebben al voor miljoenen dollars aan zakelijke deals opgeleverd. Biden wil de Abraham-akkoorden, die de grote game changers in het Midden-Oosten kunnen worden, nog verder uitbreiden. De grote verliezers zijn de Palestijnen, die keer op keer hebben moeten constateren dat de jarenlang beleden Arabische solidariteit met het onderdrukte Palestijnse broedervolk het moest afleggen tegen de praktische voordelen van samenwerking met Israël: investeringen, massaal bezoek van toeristen, wapenleveranties, coördinatie van het beleid tegen de gemeenschappelijke vijand Iran.

‘Deal van de eeuw’

De door Trump bevolen verhuizing van de Amerikaanse ambassade naar Jeruzalem zal niet worden teruggedraaid, want de erkenning van Jeruzalem als hoofdstad blijft overeind. De erkenning van de Israëlische soevereiniteit over de Hoogvlakte van Golan daarentegen is, tot grote schrik van Netanjahoe, door Bidens minister van Buitenlandse Zaken Antony Blinken in twijfel getrokken. En wat al direct in Bidens prullenmand is verdwenen, is Trumps ‘deal van de eeuw’. Dit als vredesplan gepresenteerde project zou in de praktijk de vorming van een Palestijnse staat onmogelijk hebben gemaakt. De Palestijnen hebben er dan ook part noch deel aan gehad.

Biden is teruggekeerd naar het traditionele Amerikaanse standpunt van de tweestatenoplossing. Maar anders dan zijn voorgangers heeft hij niet de pretentie om het aloude conflict tijdens zijn ambtsperiode definitief te regelen. Geleidelijk aan moeten de partijen weer enig vertrouwen in elkaar krijgen. Alles wat de spanningen verhoogt zal op scherpe Amerikaanse kritiek kunnen rekenen. De bouw van nieuwe nederzettingen bijvoorbeeld, of de afbraak van Palestijnse huizen of de verwoesting van Palestijnse waterputten of olijfbomen. Om van annexatie maar te zwijgen. De man die hierop gaat toezien is Bidens assistent voor Israëlische en Palestijnse Zaken, Hady Amr, een diplomaat die gewerkt heeft voor Obama’s minister van Buitenlandse Zaken en gemankeerde Midden-Oostenbemiddelaar John Kerry.

De onder Trump verbroken relaties met de Palestijnen wil Biden herstellen. Dat betekent heropening van het kantoor van de Palestijnse Bevrijdingsorganisatie PLO in Washington, hervatting van de Amerikaanse hulp aan Palestijnse vluchtelingen en herstel van de diplomatieke contacten met Ramallah. In ruil verwacht Washington dat de Palestijnse leider Machmoed Abbas een eind maakt aan de gewoonte om Palestijnen die in Israël gevangen zitten, vaak op beschuldiging van terrorisme, financieel te compenseren. Trump noemde die toelage pay for slay. Abbas heeft enige hoop dat er dankzij Biden met Israël weer onderhandeld kan worden. Maar van een andere grote mogendheid verwacht hij meer: China. De vijand van de Verenigde Staten.

Nauwe banden

Concludeer uit dit alles vooral niet dat Biden Israël laat vallen. De nieuwe Amerikaanse regering heeft verzekerd dat de nauwe banden op het gebied van veiligheid – lees: wapenleveranties, koestering van Israëls status als belangrijkste militaire bondgenoot, nauwe samenwerking tussen de inlichtingendiensten – blijven bestaan. Ook heeft de regering-Biden zich uitgesproken voor de definitie van antisemitisme die ook door de Israëlische regering is omhelsd. Progressieve joodse organisaties in de VS vinden die definitie gevaarlijk voor de vrijheid van meningsuiting, omdat volgens de daarin gehanteerde begripsomschrijving kritiek op het beleid van de Israëlische regering kan worden opgevat als antisemitisme – wat in feite soms nu al het geval is. En net als Trump erkent ook Biden niet het gezag van het International Strafhof in Den Haag, dat zichzelf begin februari bevoegd verklaarde om een onderzoek te beginnen naar oorlogsmisdaden van Israël en Hamas.

Verwacht van Biden geen doorbraak. Hooguit kleine stapjes. En misschien zelfs dat niet.